Ла́врошевское евангелие и его экстратексты
Abstract
The Lavroshev gospel that was kept in a monastery near Novogrudok (present Belarus) until the early 19th century, and then passed to the Czartoryski Library (now in Kraków) is one of the most interesting Old Russian parchment manuscripts It remains largely mysterious despite almost two centuries of research. The article describes the history of the study of the manuscript and proves that the codex was created in the last third of the 13th century in one of the Volhynian scriptoria by native speakers of the South-Western dialects of Old Russian. The manuscript was originally intended to be richly illuminated, and the text was written with the expectation of filling the abandoned places with miniatures, but the illustration program was not fully implemented. Voids not filled with miniatures were used to write other Church Slavonic texts or Church donation records. In addition, the lower margins contain medical records of considerable interest for both the history of medicine and the history of the East Slavic languages.
Literaturhinweise
AJuZR – Akty, otnosjaščiesja k istorii Južnoj i Zapadnoj Rossii. T. 2. Sankt-Peterburg, 1865.
Aleksandrovyč, V. 2004. [Rec.] Smorąg-Różycka Małgorzata. Ewangeliarz Ławryszewski. Kraków, 1999. 158 s., il. Ukraïnsʹkyj arxeohrafičnyj ščoričnyk. Nova serija 8/9. Kyïv; Nʹju-Jork, 723–728.
AR – Azbučnaja rospisʹ imenam, upominaemym v Bibliografičeskix listax 1825 goda; Azbučnyj ukazatelʹ predmetov, o koix govoreno v Bibliografičeskix listax 1825 goda. Materialy dlja istorii prosveščenija v Rossii, sobiraemye Petrom Keppenom. Č. 2. Sankt-Peterburg, 1826, 648–725.
AV – Akty, izdavaemye Vilenskoju arxeografičeskoju komissieju. T. XI. Vilʹna, 1880.
AZR – Akty, otnosjaščiesja k istorii Zapadnoj Rossii. T. 1. Sankt-Peterburg, 1846.
Bogojavlenskij, N.A. 1960. Drevnerusskoe vračevanie v XI–XVII vv: Istočniki dlja izučenija istorii russkoj mediciny. Moskva.
BRĖ 23 – Novogrudok. Bolʹšaja rossijskaja ėnciklopedija. T. 23. Moskva, 2013, 187–188.
Brėžga, B. 1938. Žalaba ryskae rady kanca XIII stag. Zapisy Belaruskaha navukovaha tavarystva 1. Vilʹnja, 35–40.
Bursian, C. 1873–1874. Fragmentum medicum graecum. Index scholarum hibernarum publice et privatim in Universitate Litterarum Ienensi inde a die XX m. Octobris a. MDCCCLXXIII usque ad diem XXI m. Martii a. MDCCCLXXIIII habendarum. Jena, 3–14.
Cejtlin, R.M. 1979. Keppen Petr Ivanovič. Slavjanovedenie v dorevoljucionnoj Rossii: Biobibliografičeskij slovarʹ. Moskva, 182–183.
Dalʹ – Dalʹ, V.I. Tolkovyj slovarʹ živogo velikorusskogo jazyka. T. 1–4. Moskva, 1955.
Diels, P. 1932. Altkirchenslavische Grammatik. 1. T. Heidelberg.
Durnovo, N.N. 1969. Vvedenie v istoriju russkogo jazyka [1927]. Moskva.
ĖSSJa – Ėtimologičeskij slovarʹ slavjanskix jazykov: Praslavjanskij leksičeskij fond. Vyp. 1–40–. Moskva, 1974–2016–.
Evseeva, L.M. 1998. Afonskaja kniga obrazcov XV v.: O metode raboty i modeljax srednevekovogo xudožnika. Moskva.
Fasmer – Fasmer, M. Ėtimologičeskij slovarʹ russkogo jazyka. T. 1–4. Moskva, 1986–1987.
Florinskij, V.M. 1879. Russkie prostonarodnye travniki i lečebniki: Sobranie medicinskix rukopisej XVI i XVII stoletija. Kazanʹ.
Foll. – Follieri, H. Initia hymnorum Ecclesiae graecae. Vol. I–V. Città del Vaticano, 1960–1966.
Friedelówna, Т. 1972. «Kanon» w Ewangeliarzu ławryszewskim. Studia z filologii polskiej i słowiańskiej XI. Warszawa, 187–199.
Friedelówna, Т. 1974. Ewangeliarz ławryszewski: Monografia zabytku. Wrocław etc., 1974.
Galʹčenko – Zapisi piscov v datirovannyx drevnerusskix rukopisjax XIII–XV vv. (Iz arxiva M.G. Galʹčenko). Moskva, 2003.
Gerasimova, I.A., V.V. Milʹkov, R.A. Simonov. 2015. Sokrovennye znanija Drevnej Rusi. Moskva.
Goetz, L.K. 1916. Deutsch-russische Handelsverträge des Mittelalters. Hamburg.
Granstrem, E.Ė. 1956. Otryvok medicinskogo traktata Aėcija iz Amidy v spiske X–XI veka. Vizantijskij vremennik IX, 159–169.
Grigorovič, N.I. 1864. Perepiska protoiereja Ioanna Grigoroviča s grafom N.P. Rumjancevym. Čtenija v Imp. Obščestve istorii i drevnostej rossijskix pri Moskovskom universitete 2, I, 1–92.
Grinčenko – Grinčenko, B.D. Slovarʹ ukrainskogo jazyka. T. 1–4. Kiev, 1907–1909.
Gruša, A.I. 2015. Vkladnye zapisi XIV veka v knigax Evangelija: akty ili protoakty? Russkij knižnik. Moskva, 32–63.
Gruzdev, V.F. 1946. Russkie rukopisnye lečebniki. Leningrad.
Hist. – Historia Biblioteki XX. Czartoryskich <http://www.muzeum-czartoryskich.krakow.pl/pl/o-bibliotece/historia-biblioteki-xx-czartoryskich.html>.
HSBM – Histaryčny sloŭnik belaruskaj movy. T. 1–37–. Minsk, 1982–2017–.
Ippolitova, A.B. 2008. Russkie rukopisnye travniki XVII–XVIII vekov: Issledovanie folʹklora i ėtnobotaniki. Moskva.
Jannaris, A.N. 1897. An historical Greek grammar. London.
Jaworski R. 2006. Ewangeliarze ruskie jako księgi wpisów: Próba zarysowania problemu na przykładzie Ewangeliarza Ławryszewskiego. Polska kancelaria królewska czasów nowożytnych. Mędzy władzą a społeczeństwem. Cz. 2. Kraków, 87–98.
Kamčatnov, A.M. 2018. Leksikografičeskie marginalii II. Drevnjaja Rusʹ: Voprosy medievistiki 1, 100–104.
Karskij, E.F. 1893. K voprosu o razrabotke starogo zapadnorusskogo narečija. Vilʹna.
Karskij, E.F. 1903. Belorusy. T. I. Varšava.
Karskij, E.F. 1928. Slavjanskaja kirillovskaja paleografija. Leningrad.
Katalog – Katalog slavjano-russkix rukopisnyx knig XI–XIV vv., xranjaščixsja v CGADA SSSR. Č. 1–2. Moskva, 1988.
Kibinʹ, A.S. 2011. Litovskij knjazʹ i indijskij carevič: v poiskax sxodstva (istorija o Vojšelke). Studia Slavica et Balcanica Petropolitana 2, 11–28.
Kiprianovič, G.Ja. 1899. Istoričeskij očerk pravoslavija, katoličestva i unii v Belorussii i Litve s drevnejšego do nastojaščego vremeni. Vilʹna.
Kotelʹnikov, A. 2012a. Vklady v Lavriševskij monastyrʹ ot osnovanija (ok. 1250 g.) do prinjatija unii v 1596 g. <http://www.bogoslov.ru/text/2973415.html>. (Obraščenie 20.04.18 )
Kotelʹnikov, A. 2012b. K voprosu ob osnovatele Lavriševskogo monastyrja <http://www.bogoslov.ru/text/2488869.html>. (Obraščenie 20.04.18 )
Kotelʹnikov, A. 2012v. K voprosu o lokalizacii Lavriševskogo monastyrja <http://www.bogoslov.ru/text/2586245.html>. (Obraščenie 20.04.18 )
Krysʹko, V.B. 2007. Očerki po istorii russkogo jazyka. Moskva.
Krysʹko, V.B. 2018. Ėkstrateksty drevnerusskix rukopisej: prolegomeny k izdaniju. The oldest linguistic attestations and texts in the Slavic languages. Wien, 191–211.
Krysʹko, V.B., M.A. Fedorova. 2015. Pervoe izdanie Dobrilova evangelija. Russkij jazyk v naučnom osveščenii 1, 248–269.
Kuzʹmin A.V. 2006. Gediminoviči. Bolʹšaja rossijskaja ėnciklopedija. T. 6. Moskva, 483–486.
Kuzʹmin A.V. 2007a. Dmitrij Olʹgerdovič. Bolʹšaja rossijskaja ėnciklopedija. T. 9. Moskva, 134–135.
Kuzʹmin A.V. 2007b. Dmitrij-Koribut Olʹgerdovič. Bolʹšaja rossijskaja ėnciklopedija. T. 9. Moskva, 137–138.
Kuzʹmin A.V. 2009. Elisej. Pravoslavnaja ėnciklopedija. T. XVIII. Moskva, 406–407.
Kuzʹmin A.V. 2015. Lavriševskij mužskoj monastyrʹ. Pravoslavnaja ėnciklopedija. T. XXXIX. Moskva, 623–625.
Kuzʹmin A.V., A.P. Pjatnov. 2006. Vjazemskie. Bolʹšaja rossijskaja ėnciklopedija. T. 6. Moskva, 197–199.
Kuznecov, A.M., S.I. Iordanidi, V.B. Krysʹko. 2006. Prilagatelʹnye. Moskva. (Istoričeskaja grammatika drevnerusskogo jazyka III.)
Laxtin, M.Ju. 1911. Starinnye pamjatniki medicinskoj pisʹmennosti. Moskva.
LBG – Lexikon zur byzantinischen Gräzität besonders des 9.–12. Jahrhunderts. Erstellt v. E. Trapp. vol. I–II. Wien, 2001–2017.
Leč.1 – Lečebnik, RNB, SPbDA 409 (po fotokopii).
Leč.2 – Lečebnik («Proxladnyj vertograd»), RGB, f. 317 <http://old.stsl.ru/manuscripts/f-317/8?fnum=233>.
LI – Ipatʹevskaja letopisʹ. Moskva, 1998. (Polnoe sobranie russkix letopisej 2.)
Lickevič, A.U. 2009. Starabelaruskija hramaty XV st. z Archivum głównego akt dawnych u Varšave. Zdabytki: dakumentalʹnyja pomniki na Belarusi 11. Minsk, 6–41.
Litavrin, G.G. 1971. Vizantijskij medicinskij traktat XI–XIV vv. (po rukopisi Cod. Plut. VII, 19 Biblioteki Lorenco Mediči vo Florencii). Vizantijskij vremennik 31, 249–301.
Majorov, A.V. 2006. Galicko-Volynskoe knjažestvo. Bolʹšaja rossijskaja ėnciklopedija. T. 6. Moskva, 317–318.
ME – Aprakos Mstislava Velikogo. Izd. podgot. L.P. Žukovskaja, L.A. Vladimirova, N.P. Pankratova; pod red. L.P. Žukovskoj. Moskva, 1983.
Metelʹskij, A. 2015. Lavriševskij monastyrʹ i ego osnovateli: mify, agiografičeskie predanija, istoričeskaja realʹnostʹ, gipotezy. Gïstaryčna-arxealagïč- ny zbornïk 30. Minsk, 38–46.
Mikulʹski, Ju.M. 2014. Pryvilei polʹska-litoŭskix manarxaŭ z Evanhelljaŭ Laŭryšaŭskaha manastyra (XIV–XVI st.). Belaruskaja daŭnina 1. Minsk, 124–131.
Mikulʹski, Ju.M. 2015. Svedenija ob utračennyx gramotax XIV–XV vv. iz Lavriševskogo Evangelija. Belaruskaja daŭnina 2. Minsk, 152–156.
Mironowicz, A. 2014. Sobory wileńskie 1509 i 1514 roku. Latopisy Akademii Supraskiej 5. Białystok, 71–82.
Mixeev, S.M. 2015. O dvux drevnerusskix nadpisjax iz Belorussii i Polʹši. Slověne 1: 2, 311–322.
Molè, W. 1926. Minjatury ewangeljarza ławriszewskiego Nr. 2097 w Muzeum ks. Czartoryskich w Krakowie. Sprawozdania z czynności i posiedzeń Polskiej akademii umiejętności 31: 2, 4–5.
Molè, W. 1932. Les miniatures de l’évangéliaire de Lawryszew. L’Art byzantin chez les Slaves. L’Ancienne Russie, les Slaves catholiques. Deuxième recueil dédié à la mémoire de Th. Uspenskij. Paris, 421–437.
Moškova, L.V., A.A. Turilov. 2003. «Plody livanskogo kedra». [Moskva].
Narbutt, T. 1838. Dzieje starożytne narodu litewskiego. T. 4. Wilno.
Nicholas – Nicholas I, Patriarch of Constantinople. Miscellaneous writings. Greek text and English translation by L.G. Westerink. Washington, D.C., 1981. (Corpus fontium historiae byzantinae XX.)
Nikalaeŭ, M. 1993. Palata knihapisnaja: rukapisnaja kniha na Belarusi ŭ X–XVIII stahoddzjax. Minsk.
Nikalaeŭ, M., V. Antonaŭ. 2003. Pačatki knižnaj kulʹtury Vjalikaha Knjastva Litoŭskaha. Spadčyna 4–5. Minsk, 80–88.
OE – Ostromirovo evangelie 1056–1057 g. Izd. A.X. Vostokov. Sankt-Peterburg, 1843.
Oikonomu-Agorastu, I. 1982. Kritische Erstausgabe des Rezeptbuchs des Cod. Par. gr. 2316, f. 348v-374v: Inaugural-Dissertation. Thessaloniki.
Pam. – Pamjatniki diplomatičeskix snošenij Moskovskogo gosudarstva s Polʹsko-Litovskim. T. I. Sankt-Peterburg, 1882. (Sbornik Russkogo ist. obščestva 35.)
PĖ XI – Gimnografija. Pravoslavnaja ėnciklopedija. T. XI. Moskva, 2006, 489–513.
Perepiska Rumjanceva – Perepiska gosudarstvennogo kanclera grafa N.P. Rumjanceva s moskovskimi učenymi. S predisl., primečanijami i ukazatelem E.V. Barsova. Čtenija v Imp. Obščestve istorii i drevnostej rossijskix pri Moskovskom universitete. 1882. Kn. 1. [Razd.] I, I–X, I–IX, 1–368, I–X.
Perepiska Vostokova – Perepiska A.X. Vostokova v povremennom porjadke. S obʺjasnitelʹnymi primečanijami I. Sreznevskogo. Sankt-Peterburg, 1873.
Pervolʹf – Otčet ordinarnogo professora Imperatorskogo Varšavskogo universiteta I.I. Pervolʹfa o naučnyx zanjatijax za graniceju s 20 maja po 20 sentjabrja 1882 g. Varšava, 1883.
Peščak – Hramoty XIV st. Uporjadk., vst. st., kom. i slovn.-pokaž. M.M. Peščak. Kyïv, 1974.
Petrauskas, R. 2012. Mindovg. Bolʹšaja rossijskaja ėnciklopedija. T. 20. Moskva, 347–348.
Pitra, J.B. 1858. Spicilegium solesmense complectens sanctorum patrum scriptorumque ecclesiasticorum anecdota hactenus opera. Vol. 4. Paris.
Popov, G.I. 1903. Russkaja narodno-bytovaja medicina: Po materialam ėtnografičeskogo bjuro knjazja V.N. Teniševa. Sankt-Peterburg.
Pradel, F. 1907. Griechische und süditalienische Gebete, Beschwörungen und Rezepte des Mittelalters. Giessen.
PsD – Psalterium Demetrii Sinaitici (monasterii sanctae Catharinae codex slav. 3/N) adiectis foliis medicinalibus. Ad editionem phototypicam praeparaverunt M. Gau, D. Hürner, F. Hollaus, F. Kleber, M. Lettner, H. Miklas sub red. H. Miklas. Cum praefationibus sacri monasterii atque I. Tarnanidae. Wien, 2012.
Płonka Bałus, K. 2016. Inwentarz średniowiecznych i nowożytnych europejskich rękopisów iluminowanych Biblioteki Książąt Czartoryskich. Kraków <http://media.mnk.pl/images/upload/oddzialy/czartoryscy/biblioteka/pliki/Inwentarz_sredniowiecznych_i_nowozytnych_europejskich_rekopisow_iluminowanych_BCz.pdf>.
Rękopisy – Rękopisy cerkiewnosłowiańskie w Polsce: Katalog. Oprac. A. Naumow, A. Kaszlej. Kraków, 2004.
Rosenschon, U. 1994. Sechs Seiten medizinischer Rezepte im glagolitischen Psalter 3/N des Sinaiklosters. Byzantinoslavica LV, 2, 304–335.
Rozov, V.A. 1917. Južnorusskie gramoty. T. 1. Kiev.
Rozov, V.A. 1928. Ukraïnsʹki hramoty. T. 1: XIV v. i perša polovyna XV v. Kyïv.
Rusina, O.V. 2000. Do atrybuciï vkladnyx zapysiv Lavrašivsʹkoho Jevanhelija. Ukraïnsʹkyj arxeohrafičnyj ščoričnyk 3/4. Kyïv, 98–102.
Ščapov, Ja.N. 1976. Vostočnoslavjanskie i južnoslavjanskie rukopisnye knigi v sobranijax Polʹskoj Narodnoj Respubliki. Moskva.
Ščapov, Ja.N. 1978. Vizantijskoe i južnoslavjanskoe pravovoe nasledie na Rusi v XI–XIII vv. Moskva.
Schrevelius – Schrevelius’ Greek Lexicon. Translated into English, with many new words added, for the use of schools. London, 1831.
SDRJa – Slovarʹ drevnerusskogo jazyka (XI–XIV vv.). T. I–XI–. Moskva, 1988–2016–.
Semjančuk, A. 2009. Laŭryšaŭskae Evanhelle. Silva rerum nova: Študyi ŭ honar 70-hoddzja Heorhija Ja. Halenčanki. Vilʹnja; Minsk, 236–246.
Shevelov, G.Y. 1979. A historical phonology of the Ukrainian language. Heidelberg.
Simoni, P.K. 1910. Mʹstislavovo Evangelie načala XII-go veka v arxeologičeskom i paleografičeskom otnošenijax. I: Vvodnaja statʹja. Sankt-Peterburg.
SJS – Slovník jazyka staroslověnského. I–IV. Praha, 1958–1997.
SK – Cvodnyj katalog slavjano-russkix rukopisnyx knig, xranjaščixsja v Rossii, stranax SNG i Baltii: XIV vek. Vyp. 1. Moskva, 2002.
Sl XVIII – Slovarʹ russkogo jazyka XVIII veka. Vyp. 1–21–. Leningrad – Sankt-Peterburg, 1984–2015–.
SlRJa – Slovarʹ russkogo jazyka XI–XVII vv. Vyp. 1–30–. Moskva, 1975–2015–.
Smorąg Różycka, M. 1999. Ewangeliarz Ławryszewski. Kraków.
Sobolevskij, A.I. 1884. Očerki iz istorii russkogo jazyka. Kiev.
Sobolevskij, A.I. 1907. Lekcii po istorii russkogo jazyka. Moskva.
SPS – Słownik prasłowiański. T. 1–7–. Wrocław etc., 1974–1995–.
Srezn. – Sreznevskij, I.I. Slovarʹ drevnerusskogo jazyka. Reprint. edn. T. I–III. Moskva, 1989.
SRNG – Slovarʹ russkix narodnyx govorov. Vyp. 1–49–. Leningrad – Sankt-Peterburg, 1965–2016–.
SSUM – Slovnyk staroukraïnsʹkoï movy. T. 1–2. Kyïv, 1977–1978.
Stang, Ch.S. 1939. Die altrussische Urkundensprache der Stadt Polozk. Oslo.
Stankevič, Ja. 1938. Mova dyplёmatyčnaha listu Ryskae rady 1271–1280 g. Zapisy Belaruskaha navukovaha tavarystva 1. Vilʹnja, 40–50.
Stern, D. 2008. Incipitarium liturgischer Hymnen in ostslavischen Handschriften des 11. bis 13. Jahrhunderts. T. 1–3. Paderborn.
Stoljarova, L.V. 2000. Svod zapisej piscov, xudožnikov i perepletčikov drevnerusskix pergamennyx kodeksov XI–XIV vekov. Moskva.
Svencickij, I.S. 1913. Lavraševskoe Evangelie načala XIV veka (Paleografičeski-grammatičeskoe opisanie). Izvestija Otdelenija russkogo jazyka i slovesnosti Imp. Akademii nauk XVIII: 1, 206–228.
Tarnanidis, I.C. 1988. The Slavonic manuscripts discovered in 1975 at St Catherine’s Monastery on Mount Sinai. Thessaloniki.
Temčinas, S.Ju. 2018. Osnovanie Lavriševskogo monastyrja v svete rukopisnoj produkcii knižnika Ieva (vtoraja polovina XIII v.). «Vertograd mnogocvetnyj»: Sbornik k 80-letiju Borisa Nikolaeviča Flori. Moskva, 155–161.
Theophanes – Theophanis Nonni Epitome de curatione morborum graece ac latine. Ope codicum manuscriptorum recensuit notasque adjecit I. O. Steph. Bernard. Vol. 1. Gotha; Amsterdam, 1794.
TLG – Thesaurus Linguae Graecae <http://stephanus.tlg.uci.edu>.
Vajan, A. 1952. Rukovodstvo po staroslavjanskomu jazyku. Moskva.
Volkov, N.V. 1897. Statističeskie svedenija o soxranivšixsja drevnerusskix knigax XI–XIV vekov i ix ukazatelʹ. Sankt-Peterburg.
Vostokov, A.X. 1842. Opisanie russkix i slovenskix rukopisej Rumjancevskogo muzeuma. Sankt-Peterburg.
Xr. – Xrėstamatyja pa gistoryi belaruskaj movy. Č. 1. Minsk, 1961.
Zaliznjak, A.A. 2000. Paleografija berestjanyx gramot. Janin, V.L., A.A. Zaliznjak. Novgorodskie gramoty na bereste (iz raskopok 1990–1996 gg.). Moskva, 134–250.
Zaliznjak, A.A. 2004. Drevnenovgorodskij dialekt. 2-e edn., pererab. Moskva.
Zaliznjak, A.A. 2014. Drevnerusskoe udarenie: Obščie svedenija i slovarʹ. Moskva.
Zapasko, Ja. 1993. Skryptorij volynsʹkoho knjazja Volodymyra Vasylʹkovyča. Zapysky Naukovoho tovarystva imeni Ševčenka. T. SSXXV: Praci Istoryko-filosofsʹkoï sekciï. Lʹviv, 185–193.
Zmeev, L.F. 1895. Russkie vračebniki: Issledovanie v oblasti našej drevnej vračebnoj pisʹmennosti. Sankt-Peterburg.
Žukovskaja, L.P. 1968. Tipologija rukopisej drevnerusskogo polnogo aprakosa XI–XIV vv. v svjazi s lingvističeskim izučeniem ix. Pamjatniki drevnerusskoj pisʹmennosti: Jazyk i tekstologija. Moskva, 199–332.